استهبان در محاصره سیل!
وحشت نکنید...
عبارت بالا نه خبری در مورد رخداد سیل در استهبان می دهد و نه پیش بینی بارندگی سنگین در روزهای آینده هست. این نوشته تنها یک هشدار جدی است برای روزی که زمان دقیقش معلوم نیست اما رسیدنش حتمی ست.
وقتی خبری از رخداد سیل و آب‌گرفتگی در شهرهای اطراف مثل داراب و فسا و... شنیده میشود و مقدار بارندگی همان زمان در آن مناطق با مقدار بارش در استهبان مقایسه می شود، موضوعی که به مردم استهبان امید می دهد این است که «استهبان سیل خیز نیست!»
در واقع این باور تا حدی درست است؛ شهر استهبان به علت قرار گرفتن بر روی یک مخروط افکنه بزرگ، شیب مناسبی برای هدایت سریع آب‌های سطحی دارد. به این دلیل بعد از بارندگی‌های شدید، (حتی شدیدتر از مناطق مجاور خود) کمتر دچار آب‌گرفتی و تجمع آب های سطحی می شود. از طرفی عملیات آبخیزداری و ایجاد بانکت در پای درختان بادام و انجیر در کوه ها و دامنه های اطراف شهر باعث نفوذ آب حاصل از بارندگی به زمین شده و از جاری شدن آن‌ها، تخریب خاک و ایجاد مسیل های جدید جلوگیری می کند. (به گفته بسیاری از کارشناسان یکی از عجیب ترین و بزرگترین عملیات آبخیزداری در دنیا همین ایجاد بانکت در پای درختان انجیر و بادام است که توسط مردم استهبان از صدها سال پیش اجرا می شده است.)
با این همه، هر منطقه ای در برابر سیلاب و بارش های سنگین دارای ظرفیت و پتانسیلی است و توان مشخصی برای جلوگیری از رخداد سیل دارد. ضمن این که بارش های فوق سنگین و سیل های گسترده، دوره بازگشت دارند و احتمال رخداد آن ها بعد از فرا رسیدن دوره بازگشت، بالا می‌رود.
وقوع سیل در سال 1365 یک نمونه از آن‌ها است؛ در طی آن سیلاب تاریخی، شهر استهبان در مدت زمان سه روز بارشی بیش از 500 میلیمتر دریافت کرد. توان مقاومت طبیعت استهبان بعد از دریافت این مقدار بارش شکسته شد و راه برای جولان حجم بسیار زیادی از آب و گل و لای در استهبان باز شد. خسارت های جانی و مالی بسیار زیادی به شهر استهبان وارد شد که خاطرات تلخ آن بعد از گذشت سی سال هنوز در اذهان مردم زنده است.
آیا ممکن است چنین سیلابی دوباره در استهبان اتفاق بیفتد؟ ممکن است دلایلی که در زیر می آید، برای این پرسش، پاسخی داشته باشد:
- با توجه به روند گرم شدن زمین، بارش ها به ویژه در جنوب ایران از حالت جامد (برف)، طولانی و آرام به بارش های مایع، کوتاه‌مدت، رگباری و شدید تغییر حالت داده اند.
- دوره بازگشت سیل بعد از گذشت 30 سال با احتمال بالایی فرارسیده است؛
- وضع آبخیزداری در منطقه با توجه به تخریب گسترده بانکت‌ها در کوه ها و دامنه ها و عدم توجه به ترمیم آن‌ها بسیار وخیم شده است. به نظر میرسد این چالش میتواند در بین کارشناسان و دانشگاهیان به عنوان یک موضوع بکر و قابل تأمل مطرح شود تا برای جلوگیری از خسارت های بیشتر، چاره ای اندیشیده شود.
- تخریب خاک و تغییر دادن بستر مسیل ها و رودخانه های فصلی توسط مردم و دولت، در سال های اخیر سرعت زیادی گرفته و حریم رودخانه های فصلی و مسیل ها با ساختمان های مسکونی، تجاری و صنعتی شکسته شده است. با این اوصاف، اگر بارشی حتی به مقدار بسیار کمتر از بارش سال 1365 هم اتفاق بیفتد، احتمال رخداد سیل در استهبان زیاد است!
حال باید ببینیم علاوه بر توان محیطی، طراحی شهری استهبان برای مقابله با تخریب سیل چگونه است.
با یک نگاه کلی به تصاویر ماهواره ای، می توان دریافت که در چند منطقه، مسیر رودخانه های فصلی قطع شده و در برابر آن‌ها ساختمان های مسکونی یا صنعتی و تجاری ساخته‌شده‌اند. در بعضی نقاط بدون توجه به حریم رودخانه ها و مسیل ها، ساختمان ها تا لبه رودخانه پیشروی کرده اند و حتی بعضی از مراکز دولتی نیز درست در مسیر مسیل های بزرگ ساخته شده‌اند. تصاویر ماهواره ای که در ادامه آورده می شود، تنها بخشی از همان نگاه کلی هست و بررسی آن‌ها صرفاً با دید کلی و بدون مقیاس انجام شده است. مشخصاً بررسی مناطقی که در معرض خطر سیل قرار خواهند گرفت، نیازمند وجود داده ها، اطلاعات دقیق نقشه ای و منطقه ای و بررسی دوره بازگشت سیل است؛ این نوشتار صرفاً یک هشدار برای توجه بیشتر و مطالعات گسترده تر در آینده است. اولین چالش در منطقه، رودخانه فصلی "فتح آباد" است که از مسیر باغ جوزا به طرف شهر جریان می یابد. در این تصویر به‌خوبی مشخص است که مسیر رودخانه در هنگام رسیدن به مناطق مسکونی ناپدید می شود و فقط در سمت دیگر شهر می توان بقایای مسیر قدیمی آن را در تصویر ماهواره مشاهده کرد. یک ذهن کنجکاو با نگاهی گذرا به این تصویر ماهواره ای، چند سوال اساسی را پیش روی خود خواهد دید: خانه ها و مناطق مسکونی واقع در مسیر این رودخانه در صورت رخداد سیل یا حتی در صورت جاری شدن رودخانه به صورت فصلی، در برابر ورود حجم زیادی از آب، چه واکنشی نشان خواهند داد؟ چرا به ساخت و سازها و توسعه شهر در بستر این رودخانه مجوز داده شده است؟ آیا به جای حذف مسیر رودخانه، امکان نداشت که با رعایت حریم آن، ساخت‌وسازها در فاصله مناسبی از آن انجام شود؟
دومین چالش، رودخانه ای فصلی است که از مسیر چشمه قهری و سرآسیاب به سمت شمال غربی جریان دارد و به "رودخانه پیرمراد" در بین مردم شهرت دارد. در تصویر به خوبی مشخص است که ساخت و سازهای قبلی تا لبه رودخانه، در یال شرقی آن گستره شده است. ساخت و سازهای جدید در بخش غربی نیز در حال پیشروی به سمت رودخانه هستند. با توجه به این که این رودخانه مسیری بسیار طولانی از مرتفع ترین نقطه تودج تا استهبان را طی می‌کند، تمرکز سیلاب در بالادست آن، مدت زمان زیادی به طول می انجامد، اما در صورت بروز بارشهای سنگین و طولانی مدت، به همان میزان حجم بسیار زیادی از آب را به بخش غربی استهبان هدایت خواهد کرد. در سمت شمالی جاده استهبان-شیراز، چالش بزرگ‌تر برای این رودخانه فصلی، پر شدن چاله «سون» از رسوبات است که در صورت وقوع سیل، به حرکت آب در بخش های پایین دست آن، شتاب بیشتری می دهد و باعث تخریب های گسترده خاک و زمین های کشاورزی در منطقه حاصلخیز «گشن آباد» خواهد شد.
سومین چالش، رودخانه ای است که از وسط شهرک امام حسین می گذرد. عدم توجه به حریم رودخانه و ساخت و سازهای صنعتی و تجاری در بستر آن قبل از رسیدن به زهکش اصلی استهبان، باعث ایجاد خسارت های فراوان به ساختمان های مهم و تازه تأسیس دولتی خواهد شد.
شاهکار مهندسی و معماری که در سال های اخیر قد علم کرده، بیمارستان جدید استهبان است که در مسیر خط القعر استهبان و در سر راه یکی از طولانی ترین مسیل‌ها در دشت استهبان ساخته شده است. این مسیل که از بلندترین ارتفاعات "گردنه سبز" شروع می شود، در صورت رخداد سیل، در نهایت پس از طی مسافت طولانی با حجم بسیار زیادی از آب و رسوبات به بیمارستان جدید استهبان خواهد رسید. آثار کند و کاوهای گسترده این مسیل در این زمینهای رسوبی به خوبی در تصاویر ماهواره‌ای مشخص است. سوال این است که چرا چنین مجموعه مهم و حیاتی باید در خطرناکترین جای ممکن (دقیقاً در بستر رودخانه) ساخته شود؟
با این اوصاف، هنوز هم شاید مسیل های خطرآفرینی وجود داشته باشند که در این بررسی کلی ذکر نشده اند. برای شناخت همه چالش ها و مسائل در این زمینه، نیاز مبرمی به مطالعات گسترده پهنه بندی خطر سیل است و تنها برنامه ریزی جامع با در نظر گرفتن همه مسائل می تواند راهنمای ایجاد و گسترش یک شهر با فاکتورهای توسعه پایدار باشد. به یاد داشته باشیم که اگر در برابر پویایی طبیعت ایستادگی کنیم، نیروی پیروز نیرویی است که توان بیشتری داشته باشد و بتواند بدون نیاز به نیروی مقابل، به زندگی خود ادامه دهد. بدون شک آن نیرو «انسان» نخواهد بود.
