در بین پدیده های مخرب منابع طبیعی آتش سوزی از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است؛ چرا که به لحاظ سرعت گسترش و میزان خسارت، از قدرت تبدیل شدن به یک فاجعه ی تمام عیار در عرصه های منابع طبیعی برخوردار است.
همه ساله میلیون ها هکتار از جنگل ها، مراتع و سایر اکوسیستم های طبیعی جهان طعمه حریق شده و مأمن جانوران و حیات وحش را در معرض نابودی قرار می دهد و گاهاً گسترش آن به اماکن مسکونی، تأسیسات و زیر ساخت ها، خسارات جبران ناپذیر جانی و مالی ایجاد می نماید.
عمدتاً علت آتش سوزی در ایران عامل انسانی است و کمتر از یک درصد را پدیده های طبیعی تشکیل می دهد که رعد و برق و آتش گرفتن تک درختان مسن در ارتفاعات از این دست می باشد. علت آتش سوزی ها با منشأ انسانی سهوی بیشتر ناشی از سهل انگاری کشاورزان، رهگذران، چوپانان، شکارچیان می باشد و آتش سوزی های عمدی نیز به خاطر زیاده خواهی های ساکنین می باشد که با روشن کردن آتش در تنه درختان، آتش زدن جنگل به واسطه توسعه اراضی زراعی و اختلافات قومی و قبیله ای است. سهم آتش سوزی های عمدی کمتر از ۱۰% موارد است که در مجموع برای مسببین آن ها پرونده تشکیل و به دادگاه معرفی می شوند.
جالب است که سنگین ترین مجازات در قانون حفاظت و بهره برداری از جنگلها و مراتع مصوب ۱۳۴۶ برای ایجاد آتش سوزی عمدی در جنگل در نظر گرفته شده که ده سال حبس می باشد.
شکل‌های مختلف آتش سوزی شامل سطحی، تنه ای، تاجی و زیر زمینی است که در کشور بیشتر آتش سوزی ها سطحی می باشد.
بررسی رفتار آتش در پیش بینی، پیش گیری، کشف و شناسایی و اطفای حریق بسیار حائز اهمیت می باشد. فاکتورهای موثر در این زمینه شامل:
۱_عوارض طبیعی (شیب و جهت دامنه)
۲_نوع پوشش گیاهی (جنگل‌های طبیعی، اراضی جنگلی، جنگل کاری ها و مراتع)
۳_عوامل اقلیمی (دما، رطوبت نسبی و باد)
بر اساس آمار و اطلاعات:
۱_مناطق بحرانی شامل نواحی رویشی زاگرس و شمال می باشد.
۲_فصل بحرانی در شمال زمستان (آذر، دی و بهمن) و خارج شمال (خرداد، تیر و مرداد)
۳_ایام بحرانی (روزهای تعطیل)
۴_ساعات بحرانی بعد از ظهر
طبیعی است که بیشترین خسارت وارد در جنگلها قابل ارزیابی می باشد و با توجه به این که سطح جنگل‌های کشور بسیار محدود است، لزوم توجه به این پدیده مخرب که طی دهه های اخیر نیز شدت یافته بیشتر می شود.
همانگونه که گفته شد در زمینه مقابله با این موضوع چون عوامل انسانی بیشترین سهم را دارد، موضوع آموزش، ترویج، تبلیغ و در یک کلام فرهنگ سازی نقش اول را دارد در مرحله بعد موضوع مشارکت مردم مطرح می باشد که با عنایت به گستردگی عرصه ها و کمبود نیرو و امکانات می توان از پتانسیل حضور افراد ساکن در عرصه ها استفاده کافی نمود که مطلب در ملزم نمودن مجریان و بهره برداران بیشتر نمود می یابد.
استفاده از جوامع محلی، مجریان طرح های منابع طبیعی اعم از طرحهای جنگلداری، مدیریت منابع جنگلی، مرتعداری و بکار گیری نیروهای فصلی جهت دیده بانی و تیم بندی جوامع محلی و آموزش و تجهیز آنها به عنوان اولین افرادی که با حضور به موقع می توانند حریق را مهار نمایند، از جمله راهکارهایی است که در قالب طرحهای متعدد در حال انجام می باشد.
در کنار اقدامات فوق جذب و آموزش نیرو، تامین تجهیزات انفرادی، گروهی، خودرو و ماشین آلات سبک و سنگین، استفاده از خدمات هوایی اعم از بالگرد و هواپیما و .... نیز از دیگر اقدامات است.
در اطفاء حریق، کاهش زمان کشف و اطفاء تعیین کننده توفیق در عملیات است. شاخص های ارزیابی اقدامات و عوامل موثر در آن شامل:
۱_کاهش تعداد: صرفا با فرهنگ سازی و پیشگیری
۲_کاهش سطح: به حداقل رساندن زمان حضور و اطفای آن
جهت انجام دقیق اقدامات طرحهای لازم تهیه و اجرا می شود که برنامه های آن شامل:
۱_پیش بینی (تلفیق اطلاعات هواشناسی و ماهواره ای)
۲_پیشگیری (تبلیغ، آموزش، ایجاد آتش بر و ...)
۳_کشف و شناسایی (استفاده از گشتهای زمینی، هوایی، تصاویر ماهواره ای، دوربین ها، سنسورها و ...)
۴_اطفاء حریق (زمینی و هوایی)
۵_عملیات بعد اطفاء حریق (ارزیابی خسارات، تعیین علل و عوامل، بازسازی عرصه های آسیب دیده، تعمیر و تامین تجهیزات آسیب دیده و ...)
در حال حاضر بر اساس تجربیات مدون پنجاه ساله سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری طرح جامع مدیریت پیشگیری و اطفاء حریق که با مشارکت دستگاه‌های اثر گذار تهیه و در قالب دستورالعمل ابلاغی موظف به همکاری گردیده اند، این اقدام در حال انجام می باشد.
نگارنده: حیدر ابراهیمی فر
